ایران با داشتن حدود هشت هزار گونه گیاهی به مهد گیاهان دارویی مشهور است، اما استفاده از پتانسیل گیاه درمانی در کشور با چالش هایی همچون برداشت بی رویه، خام فروشی، به روز نبودن فناوری، بسته بندی و عرضه نامناسب داروها و رعایت نکردن استانداردهای بین المللی مواجه است.
[خام فروشی ؛ چالشی مهم برای صنعت گیاهان دارویی ایران]

گیاهان دارویی از ارزش و اهمیت خاصی در تأمین بهداشت و سلامتی جوامع هم به لحاظ درمان و هم پیشگیری از بیماری ها برخوردار هستند؛ این بخش از منابع طبیعی قدمتی همپای بشر دارد و یکی از مهمترین منابع تأمین غذایی و دارویی در طول نسل ها بوده است.
شمار گونه های گیاهی شناسایی شده در سطح جهان حدود 750 هزار مورد است که 75 هزار گونه از این گیاهان دارای اثرات دارویی و درمانی است، طبیعت ایران نیز با برخورداری از 11 اقلیم از مجموع 13 اقلیم آب و هوایی جهان، هم اکنون هشت هزار گونه گیاهی را در اختیار دارد که حدود 2000 گونه آن این توانمندی را دارد که ظرفیت دارویی خوبی را در اختیار کشورمان قرار دهد.
هرچند طی چند سال گذشته استفاده از گیاه درمانی به دلیل مشخص شدن مضرات داروهایی شیمیایی رونق گرفته، اما به دلیل وجود چالش هایی، آن طور که شایسته است از این پتانسیل بهره برداری نمی شود.
به همین دلیل خبرگزاری جمهوری اسلامی به منظور بررسی چالش ها و فرصت های پیش روی حوزه داروهای گیاهی و گیاه درمانی در میزگردی با حضور دبیرکل جامعه گیاه درمانی، رییس انجمن علمی گیاهان دارویی ایران و رییس اتحادیه عطاران و سقط فروشان تهران به بررسی و واکاوی مشکلات حوزه گیاهان دارویی و چگونگی برون رفت از این مشکلات پرداخت.

** اهمیت برخورداری از فناوری پیشرفته در حوزه گیاهان دارویی
دبیرکل جامعه گیاه درمانی ایران با اشاره به خام فروشی گیاهان دارویی، آن را معضلی مهم و ظلم بزرگ به کشور دانست و اظهار کرد: برخی از گیاهان دارویی مانند زعفران به صورت خام به خارج صادر می شود و پس از فرآوری و بازگشت به کشور با چندین برابر قیمت در اختیار شهروندان ایرانی قرار می گیرد.
'زهرا حیدری داویجانی' با تاکید بر ضرورت فرآوری گیاهان دارویی، ادامه داد: اگر از فناوری روز دنیا برخوردار باشیم می توانیم عرضه کننده آنتی اکسیدان ها و سافلومنت (مکمل ها) باشیم که در حال حاضر این موضوع محقق نشده است.
وی بر لزوم حمایت و پشتیبانی قوی دولتی در این زمینه تاکید کرد و افزود: اگر حمایت و پشتیبانی قوی دولتی محقق شود ما می توانیم به یکی از کشورهای صادر کننده داروها و فرآورده های گیاهی تبدیل شویم .
دبیرکل جامعه گیاه درمانی ایران همچنین در باره موانع فراروی صادرات داروهای گیاهی گفت: داروهای ساخت ایران هنوز در سطح استانداردهای بین المللی قرار نگرفته و این موضوع سبب کاهش شدید صادرات داروهای گیاهی ایرانی شده است.
حیدری داویجانی اظهار کرد: در حال حاضر صادرات داروهای گیاهی به کشورهای محدودی مانند عراق انجام می گیرد و داروهای گیاهی ما هنوز در داروخانه های اروپایی مانند فرانسه و آلمان مشاهده نشده است.
وی بهره نگرفتن از استانداردهای بین المللی و نبود فناوری پیشرفته و به روز را از مهمترین دلایل این موضوع دانست و افزود: هنوز نتوانستیم داروی گیاهی high tech (های تک) در کشور تولید کنیم.
حیدری، بسته بندی نامناسب را از دیگر چالش های جدی این حوزه اعلام کرد و افزود: ما در بسته بندی و تولید داروهای گیاهی ضعف داریم و متاسفانه در این حوزه، بسته بندی مناسب و مشتری پسند نداریم.
دبیرکل جامعه گیاه درمانی ایران با اشاره به اینکه کشورهای دیگر دارو و یا هر فرآورده طبیعی را زمانی از ما می خرند که تضمینی برای استمرار تولید آن برای چندین سال وجود داشته باشد، اظهار کرد: ما کارخانه ای نداریم که تضمین کند داروی گیاهی خاصی را به مدت پنج سال با کیفیت مناسب در اختیار مصرف کنندگان خارجی قرار می دهد.
حیدری داویجانی از تشکیل کنسرسیومی با حضور فعالان حوزه داروهای گیاهی خبر داد و گفت: با راه اندازی این کار در صدد هستیم تا شرایط را برای حضور موثر داروهای ایرانی در بازارهای جهانی فراهم کنیم.

** داروهای گیاهی خارجی
دبیرکل جامعه گیاه درمانی ایران تاکید کرد: مردم به دنبال داروهای گیاهی با کیفیت هستند و وقتی کیفیت را در داروهای خارجی مشاهده می کنند به آن سمت سوق پیدا می کنند.
وی افزود: برخی از کشورهای پیشرفته به ما پیشنهاد می دهند که داروی گیاهی خودمان را در آن کشورها تولید و به نام آنها در جهان از جمله ایران عرضه کنیم.
حیدری داویجانی به تولید گیاهان دارویی منحصر به فرد در کشور مانند گل محمدی و زرشک، اظهار کرد: این گونه گیاهان دارویی می توانند زمینه قطب شدن کشور در تجارت جهانی این محصولات را فراهم کنند.
وی با اشاره به اینکه تا به مرحله صادرات نرسیم، چرخه اقتصادی این حوزه صحیح و مناسب نخواهد بود، بیان کرد: با استفاده از فناوری های جدید و نظارت دقیق بر روند تولید داروهای گیاهی قطعا به جایی می رسیم که ایران بتواند یکی مهدهای صادرات فرآورده های گیاهی باشد.

** لزوم اهتمام جدی تر به داروهای گیاهی در برنامه ششم
حیدری داویجانی اظهار امیدواری کرد که در برنامه ششم به حوزه گیاهان دارویی و داروهای گیاهی اهتمام جدی تری شود تا شاهد تحولات مناسبی در این زمینه باشیم.
وی بر لزوم حمایت های همه جانبه در زمینه های کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی تاکید کرد و افزود: معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری حمایت های خوبی را در این زمینه به عمل آورده است که این روند باید افزایش بابد تا شاهد حمایت های همه باشیم .
دبیرکل جامعه گیاه درمانی ایران تاکید کرد: نبود فناوری مناسب در کشور سبب شده است محصولی که در حوزه گیاهان دارویی کشت می شود گران و غیر اقتصادی باشد.
وی با اشاره به اینکه ما فناوری صحیح کشت نداریم، گفت: اگر فناوری پیشرفته کشت را وارد کشور کرده و از آن برای توسعه، بومی کردن و گسترش گیاهان دارویی استفاده کنیم، قطعا محصولات ما ارزان تر درمی آید و تولیدکننده نیز به سراغ محصول داخلی می آید.
حیدری با اشاره به اینکه کشت باید به سمتی هدایت شود که نیاز کارخانه های تولیدکننده داروهای داخلی را برطرف کند، افزود: با همکاری ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در صدد ساماندهی این موضوع هستیم .

** عطاری ها محل فروش و تجویز دارو نیست
وی همچنین در پاسخ به پرسش ایرنا درباره نقش عطاری ها د حوزه گیاه درمانی و تجویز دارو اظهار کرد: عطاری ها، محل فروش دارو و تجویز آن نیستند. متاسفانه در سال های اخیر عطاری ها اقدام به این کار می کنند که باید جلوی آنها گرفته شود.
دبیرکل جامعه گیاه درمانی ایران وظیفه اصلی عطاری ها را ارایه گیاهان دارویی مجاز دانست و گفت: عطاری ها می توانند 90 تا 110 گیاه را در اختیار مردم قرار دهند، اما نباید گیاهان دارویی غیرمجاز را از جمله هندوانه ابوجهل، تاتوره و برخی دیگر از گونه های گیاهی که از درجه سمی بالایی برخوردار هستند، به فروش برسانند.
وی اطلاعات موجود درباره طب سنتی و گیاهان دارویی را مدیون عطاری ها دانست و افزود: در عین حال، ارایه برخی از گیاهان دارویی و تجویز داروها این مراکز را به سمت و سویی کشانده که خارج از عرف کاری آنها است.
حیدری با اشاره به اینکه 10 درصد عطاری های تهران دارای مجوز فعالیت هستند، گفت: تخلفات این صنف سبب موضع گیری هایی علیه آنها از جمله از سوی پزشکان شده است.

*** سوء استفاده از عنوان داروهای گیاهی و گیاهان دارویی
'قباد محمدی' معاون غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی استان کرمانشاه نیز که به صورت تلفنی در این میزگرد شرکت داشت، سوء استفاده از اسم داروهای گیاهی و گیاهان دارویی را از مشکلات این حوزه دانست و توضیح داد: مردم ما از دیرباز به طب سنتی و گیاهان دارویی باور دارند و معتقدند که عوارض جانبی داروهای گیاهی کمتر از داروهای شیمیایی است، همین امر باعث سودجویی و منفعت طلبی برخی افراد شده است.
وی با اشاره به اینکه متاسفانه اغلب افراد سودجو در قالب عطاری های مجوز دار و برخی فاقد مجوز کسب فعالیت می کنند افزود: این افراد سودجو یک سری داروها را به صورت دست ساز تهیه و به عنوان داروی گیاهی و در قالب تبلیغات غیر واقع در اختیار مردم قرار می دهند، متاسفانه این امر به دفعات در استان کرمانشاه و دیگر استان ها دیده شده است.
محمدی بیان کرد: یک سری آزمایش ها از سوی معاونت غذا و دارو و معاونت داروسازی استان کرمانشاه روی پودرهای گیاهی که به عنوان پودرهای لاغری و چاقی در بازار وجود دارد و در اختیار مردم قرار داده می شود، انجام شده و نتایج آن نشان داده است که حاوی مواد شیمیایی هستند.
وی ادامه داد: برغم این که این پودرها با عنوان، پودرگیاهی چاق کننده در اختیار شهروندان قرار می گیرد، اما متاسفانه در آن ها از کورتون استفاده شده و همچنین در پودرهای گیاهی عرضه شده به اسم داروهای لاغر کننده گیاهی، استفاده از آمفتامین دیده شده که ترکیبات بسیار خطرناکی است.
محمدی یادآور شد: مشکلی که در حوزه داروهای گیاهی و گیاهان دارویی وجود دارد، همین سوء استفاده هایی است که به اسم این قبیل داروها می شود و متاسفانه موجب مشکلات زیاد در حوزه سلامت مردم شده است.

***وزارت بهداشت نقش بیشتری در جلوگیری از تخلفات ایفا کند
'علیرضا رضایی قهرودی' رییس اتحادیه عطاران و سقط فروشان تهران در پاسخ به پرسش خبرنگار ایرنا و اظهارات شرکت کنندگان در میزگرد گفت: در برخی از لغت نامه ها معنی عطاری به معنی مکانی برای عطرفروشی و فرآورده های معتبر نام گذاری شده است، اما در برخی نیز از عطاری به معنی دارو فروش یاد شده است.
وی با اشاره به اینکه عطاری ها حق فروش دارو در واحدهای صنفی خود ندارند، بیان کرد: در اتحادیه اولین کاری که برای عضویت در صنف عطاران انجام می شود، گرفتن تعهد محضری است. در این تعهد اعلام شده است که فرد کاسب حق فروش دارو را ندارد.
رضایی قهرودی افزود: علت اینکه برخی از این واحدها وارد این مقوله شده اند، این است که جلوی سرچشمه های توزیع این داروها در بین عطاری ها از سوی وزارت بهداشت گرفته نمی شود، تولید این داروها اکنون از سوی شرکت های تولید کننده داروهای گیاهی که دارای مجوز از وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو هستند، انجام می شود. این شرکت ها موظف هستند داروها را در اختیار داروخانه ها قرار دهند اما شرکتهای پخش کننده داروهای گیاهی هر نوع داروی گیاهی را با فاکتور رسمی در اختیار عطاری ها قرارمی دهند و اینطور نیست که عطاری ها خودشان به صورت آزاد این داروها را از بازار تهیه کنند.
وی با اشاره به اینکه اکنون داروهای گیاهی توسط شرکت های پخش کننده به صورت چک های مدت دار در اختیار عطاری ها قرار می گیرد، گفت: داروهای ترک اعتیاد، لاغری، چاقی و مسایل جنسی که جزء داروهای خطرناک هستند و بارها از سوی وزارت بهداشت نیز در زمینه جلوگیری از فروش این داروها توسط عطاری ها تاکید شده است، از سوی شرکت های پخش کننده داروهای گیاهی به عطاری ها عرضه می شود.
وی اظهارکرد: اگر فروش داروهای گیاهی از سوی عطاری ها تخلف است چرا مسوولان مرتبط جلوی این موضوع را از سرچشمه نمی گیرند، این موضوع درقالب یک پیشنهاد به وزارت بهداشت ارایه شده است زیرا زمانی که جلوی این امر گرفته شود، حداقل 80 درصد داروهای گیاهی از عطاری ها جمع می شود.
رضایی قهرودی گفت: اتحادیه عطاری ها در چهارچوب قانون نظام صنفی، پروانه کسب صادر می کند، این قانونی است که از سوی مجلس شورای اسلامی تصویب شده و به وزارت صنعت ومعدن و تجارت و زیر مجموعه های آن ابلاغ شده است و تمامی زیر مجموعه ها بر اساس آن چهارچوب عمل می کنند و اتحادیه نیز نمی تواند برخلاف آن عمل کند، اما این قانون نیز نواقصی دارد که متاسفانه باعث شده است در یکی دو سال اخیر شاهد سبز شدن قارچ گونه عطاری ها بوده ایم.
وی اظهار کرد: اتحادیه همواره پیگیر امور اصناف بوده اما مشکلات قانونی بر سر راه اتحادیه است. متاسفانه ما ضعف قانون داریم، در دو سال اخیر سعی کرده ایم واحدهای صنفی فاقد پروانه کسب را ساماندهی کنیم و زیرمجموعه اتحادیه قرار گیرند اما متاسفانه به دلیل اجاره ای بودن واحدهای صنفی و رعایت نکردن قانون از سوی مالکان و افرادی که ملک را اجاره می کنند، همواره با مشکلات جابجایی واحدهای غیرمجاز در شهر هستیم.
رییس اتحادیه عطاران و سقط فروشان تهران گفت: برای ساماندهی واحدهای صنفی عطاری به تازگی به سازمان صنعت و معدن و تجارت پیشنهادی ارایه کرده ام مبنی بر اینکه برای اعطای پروانه کسب صنف عطاری، داشتن حداقل مدرک تحصیلی دیپلم و نیز گذراندن 150 ساعت دوره آموزشی گیاهان دارویی و برخی شرایط دیگر باید مورد توجه قرار گیرد و در قانون نظام صنفی عطاران گنجانده شود.
وی یادآور شد: با اضافه شدن این موضوع به قانون نظام صنفی عطاران در آینده شاهد حضور افراد کم سواد و نیز بی تجربه در این زمینه نخواهیم بود و بی قانونی در واحدهای صنفی عطاری کمتر می شود.
رضایی قهرودی گفت: درمجموع این اتحادیه آماده است آنچه را در راستای تعامل بین دستگاه های مختلف مرتبط با این حوزه و مرتبط با سلامت مردم باشد، در چهارچوب قانون نظام صنفی انجام دهد.

** تخریب عرصه های طبیعی با برداشت های بی رویه و غیراصولی
'محمد باقر رضایی' رییس انجمن علمی گیاهان دارویی ایران برداشت های بی رویه گیاهان دارویی از عرصه های طبیعی را به عنوان مشکل دیگری در حوزه این گیاهان معرفی کرد و گفت: هجوم بی رویه برخی از سو استفاده کنندگان به گیاهان دارویی در عرصه های طبیعی و چرای دام، سبب از بین رفتن و تخریب بخش هایی از این عرصه ها شده است.
رضایی در این نشست اظهار کرد: باید اقدامات جدی برای مقابله با برداشت های بی رویه و غیر اصولی انجام گیرد تا شاهد احیای مجدد عرصه های طبیعی گیاهان دارویی باشیم.
وی با اشاره به اینکه پیشنهاد کردیم که در هر استان نسبت به کاشت یک گونه به مدت حداقل پنج سال اقدام شود، بیان کرد: امیدواریم با کاشت مکانیزه یک گونه گیاهی در هر استان بتوانیم نیاز داخلی به گیاهان دارویی را برطرف کنیم.
رضایی به استقبال عمومی از گیاهان دارویی و داروهای گیاهی اشاره کرد و گفت: مردم با توجه به فواید این محصولات به سمت استفاده از آنها سوق پیدا کردند و باید پاسخ مناسب یه نیازهای مردم داده شود.

** کشت ارگانیک گیاهان دارویی تقریبا نداریم
وی با اشاره به اینکه کشت ارگانیک گیاهان دارویی را تقریبا نداریم، اظهار کرد: علاوه بر این موضوع، کشت زراعی هم در کشور محدود است و باید اقدامات جدی در این زمینه به عمل آید.
رضایی، کشت مکانیزه گیاهان دارویی در کشور را بسیار اندک دانست و گفت: بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکایی و حتی آسیای میانه، هکتارهای بسیار زیادی را صرف کاشت یک گونه گیاه دارویی کرده اند.
رییس انجمن علمی گیاهان دارویی ایران افزود: موضوعات متعددی سبب شده تا از برخی کشورهای جهان عقب بمانیم و ادامه این وضعیت فاجعه خواهد بود و باید اقدامات جدی در این زمینه انجام گیرد.

** نداشتن فناوری فرآوری محصولات گیاهان دارویی
وی ادامه داد: ما فناوری فرآوری محصولات گیاهان دارویی را در کشور نداریم و در مواردی محدود مانند گلاب گیری و اسانس گیری انجام می شود.
رضایی به مشکلات کاشت، داشت، برداشت، حفظ و نگهداری گیاهان دارویی در کشور اشاره کرد و گفت: این مشکلات سبب شده تا سرمایه گذاران حضوری موثر در این حوزه نداشته باشند.
وی با طرح این سوال که تولید گیاهانی مانند آویشن، نعنا و بابونه به چه میزان است و نیاز کارخانه های داروهای گیاهی به این محصولات چه مقدار است گفت: تولید گیاهان دارویی باید متناسب با نیاز کارخانه ها انجام گیرد.
رضایی به جمع آوری نامناسب گل محمدی اشاره کرد و گفت: حدود 13 هزار هکتار کشت گل محمدی اعم از دیم و زراعی کاشت می شود که این مقدار در حال توسعه نیز می باشد اما به غیرگلاب و انسانس، فرآورده دیگری از آن صورت نمی گیرد که جای تاسف دارد.

***سرمایه گذاری در حوزه گیاهان دارویی و داروهای گیاهی
کرمانشاه به عنوان یکی از استان های غنی از گونه های مختلف گیاهی،ظرفیت جذب سرمایه گذاران را دارد.
محمدی در پاسخ به این پرسش که آیا استان کرمانشاه در حوزه گیاهان دارویی صادر کننده است و یا وارد کننده، گفت: در مورد گیاهان دارویی با توجه به اینکه در استان دانشکده داروسازی وجود دارد و تنوع گیاهی آن هم زیاد است، خوشبختانه هم در بعد پژوهش، تحقیقات خوبی صورت گرفته است و هم اینکه خود مسوولان استان در بعد سرمایه گذاری، حمایت های خوبی کرده اند.
محمدی ادامه داد: اما تاکنون از بعد اقتصادی، سرمایه گذاری درستی در این زمینه صورت نگرفته است، یکی دو مورد مزرعه کاشت گیاهان دارویی در استان وجود دارد که در زمینه کاشت و برداشت گیاهان دارویی فعال هستند اما در زمینه کارخانه ای که بتواند این گیاهان را فرآوری و بسته بندی کند، موردی در استان وجود ندارد.
وی همچنین در خصوص بیمه داروهای گیاهی نیز گفت: خوشبختانه در دو سه سال گذشته تعداد قابل ملاحظه ای از داروهای گیاهی که توسط کارخانه های داخلی تولید می شوند، تحت پوشش بیمه درمانی قرار گرفته به طوری که اکنون 56 مورد از داروهای گیاهی تولید داخل تحت پوشش بیمه است.

*** فرجام سخن
استفاده مطلوب، منطقی و بهینه از منابع داروهای گیاهی و گیاهان دارویی که به لحاظ فناوری بسیار کم هزینه تر و ساده تر از صنایع دارویی شیمیایی است، می تواند ضمن تأمین بخشی از نیازهای عمده بهداشتی و درمانی جامعه، از خروج ارز جلوگیری کند و گام مهمی در خوداتکایی کشور باشد.
براین اساس، با اتخاذ سیاست ها و راهکارهای مناسب و مبتنی بر شناخت واقع گرایانه از وضعیت موجود، کاربست روش های علمی و صحیح در تمام ابعاد اعم از کاشت، داشت، برداشت و بهره برداری صنعتی و اقتصادی آن چه از طبیعت و چه به صورت کشت مکانیزه، میتوان بیشترین استفاده را از ظرفیت کشور در حوزه گیاه درمانی به عمل آورد و افزون بر صیانت از سرمایه های ملی، به شکوفایی و توسعه پایدار جامعه نیز کمک کرد.