آنالیز نمونه گرد و غبار ماه، ارمغان سفینه آپولو موقع برگشت از ماموریت در سال 1969، وجود عنصر سلنیوم را نشان داد. بنابراین شاید کاملا تصادفی نباشد که ریشه نام سلنیوم از کلمه یونانی "سلنه" به معنی "ماه" آمده است. بهرحال، مطالعات علمی روی این عنصر و اثرات آن بر بدن انسان از دهه 80 میلادی شروع شد و در دهه اخیربود که نقش حیاتی سلنیوم در عملکرد های سیستم ایمنی و غده تیروئید مشخص گردید.
• سلنیوم چیست؟
سلنیم یک عنصر معدنی موجود در خاک، آب و برخی انواع غذاها است. بدن انسان به مقادیر بسیار ناچیز این عنصر برای حفظ سلامتی و نیز به عنوان یک عنصر ضروری در انجام چند مسیر متابولیک نیاز دارد.
• چرا بدن به سلنیوم نیاز دارد؟
سلنیوم آنتی اکسیدان بوده و از آسیب حاصل از رادیکال های آزاد به سلول های بدن ممانعت میکند. یکی از با ارزش ترین نقش های آن، مساعدت در عملکرد یکی از آنزیم های آنتی اکسیدان مهم در بدن به نام گلوتاتیون پراکسیداز است. سلنیوم همچنین موجب تقویت سیستم ایمنی، تنظیم عملکرد غده تیروئید، کمک در کاهش خطر سرطان پروستات و دیگر سرطان های ثانویه و پیشگیری از ابتلا به آب مروارید و بیماری های قلبی میشود.
• بدن انسان از کجا سلنیوم را بدست می آورد؟
این عنصر بطور طبیعی در بدن وجود ندارد و منبع تهیه آن برخی انواع غذاها و خاک است. مقدار سلنیوم خاک در مناطق مختلف دنیا بایکدیگر متفاوت است و مقدار سلنیوم موجود در گیاهان به نوع خاک محل رویش آنها بستگی دارد.
• بدن چگونه سلنیوم رژیم غذائی را استفاده میکند؟
شناخت چگونگی بکارگیری سلنیوم توسط بدن برای درک بهتر اهمیت این عنصر ضروری است. بدن سلنیوم را در ساخت برخی آنزیم های معروف به سلنو- آنزیم ها (یا سلنوپروتئین ها) بکار میگیرد که مهمترین آنها عبارتند از:
• گلوتاتیون پراکسیدازها (GPx): آنتی اکسیدان
• تیوردوکسین ردوکتازها (TRx): فعال در ساختمان و رشد سلولی
• یدوتیرونین د̗آیدینیزها (DIs): فعال در واکنش های متابولیک و در تبدیل تیروکسین (T4) به تری یدوتیرونین (T3)
تمامی این انواع آنزیم ها، که در حقیقت شامل 11 آنزیم هستند، در عملکرد غده تیروئید نقش دارند. بنابراین جای تعجب نخواهد بود که بیشترین ذخیره سلنیوم بدن در غده تیروئید جمع شده است. در هنگام کمبود سلنیوم، بدن از هر سلنیوم دردسترس برای تامین نیاز تیروئید استفاده خواهد کرد واین میتواند علائم کاهش تمامی عملکردهای شناختی مغز به هنگام کمبود سلنیوم را تفسیر کند. این یعنی اینکه با توجه به وضعیت سلنیوم در بدن، حتی مغز و انتقال دهنده های عصبی در مرتبه دوم اهمیت بعد از تیروئید قرار میگیرند.
• سلنیوم چه نقشی در غده تیروئید دارد؟
سلنو- آنزیم های گروه DIs باعث تبدیل فرم ذخیره هورمون تیروکسین به فرم فعال آن یعنی تری یدو تیرونین میشوند. کاملا ثابت شده است که کمبودهای شدید و همزمان ید و سلنیوم منجر به بیماری کرتینیسم نرولوژیکی میگردد. کمبود ید باعث گواتر میشود در حالیکه، طبق نتایج اولتراساوند، تیروئید "پربار" یا سنگین نتیجه کمبود سلنیوم خواهد بود.
استفاده از مکمل های سلنیوم به هنگام کمبود ید باعث بزگنمائی و بدتر شدن این کمبود میشود. برعکس این حالت نیز وجود دارد یعنی کمبود سلنیوم با مصرف مکمل های ید، بدتر میشود. در واقع، در هر زمان که یکی بالا ودیگری کم باشد، علائم کمبود رخ خواهد داد و اغلب اوقات بدتر و بدتر میشوند. بنابراین در صورتی که کمبود وجود دارد: یا مکمل هر دو مصرف شود و یا هیچکدام.
کمبود سلنیوم منجر به تشدید بیماری های گریوز، کم کاری تیروئید، بیماری هاشیموتو و دیگر اختلالات تیروئید میشود.
غده تیروئید در طی روند تولید هورمون T4، پراکسید هیدروژن نیزتولید میکند. در حالیکه مقداری از این پراکسید هیدروژن برای عملکرد صحیح غده تیروئید ضروری است، مقادیر مازاد آن میتواند باعث افزایش هرچه بیشتر تولید هورمون T4 شود که کاهش در دسترس پذیری هورمون T3 را به دنبال خواهد داشت. پراکسید هیدروژن بیش از حد باعث تخریب سلولی نیز میشود. سلنیوم، بصورت آنزیم های آنتی اکسیدان GPx ، مقادیر اضافی پراکسید هیدروژن را میشکند و بصورت آنزیم های TRx مانع آسیب سلولی و نکروز سلول های غده تیروئید میشود.
• چه افرادی بیشتر در خطر کمبود سلنیوم هستند؟
1- افراد سیگاری
2- معتادان به الکل
3- مصرف کننده های قرص های ضدبارداری
4- افرادی که در جذب گوارشی سلنیوم مشکل دارند مانند مبتلایان به بیماری کراون و کولیت اولسراتیو

• علائم کمبود سلنیوم چیست؟
کمبود سلنیوم در آمریکا نادر است اما در مناطقی که غلظت سلنیوم خاک پائین است ، مانند چین، معمولا کمبود سلنیوم در ساکنین آن دیده میشود. کمبود سلنیوم روی عملکرد تیروئید تاثیر میگذارد و به بیماری هائی نظیر: بیماری کشان (ضعف عملکرد و بزرگ شدن قلب در کودکان)، بیماری کاشین بک ( باعث آرتروز استخوان ها) و بیماری کریتینیسم بومی (باعث عقب ماندگی ذهنی) منجر میشود. از علائم عمومی کمبود سلنیوم میتوان به درد و ضعف غضلانی اشاره کرد.
• مقدار مصرف سلنیوم در بیماری هاشیموتو چقدر است و آیا روی آنتی بادی ها تاثیر میگذارد؟
بیماری هاشیموتو در حقیقت التهاب تیروئید با منشا اتوایمیون است. غالب متخصصین معتقدند که شروع دوز درمانی با 200 میکروگرم ، اثرات مثبتی روی تیروئید و سیستم ایمنی خواهد داشت. سلنیوم در این دوز موجب کاهش معنی دار آنتی بادی های تیروئیدی میشود: تیروئید پراکسیداز آنتی بادی به میزان 55-86% و تیروگلوبولین آنتی بادی به میزان 35-92%. دوره درمان طولانی مدت با این دوز باعث طبیعی شدن وضعیت تیروئید میگردد.
• کدام منابع غذائی غنی از سلنیوم هستند؟ مکمل ها چطور؟
اغذیه غنی از سلنیوم عبارتند از صدف، ماهی، خرچنگ، قلوه، جگر، دانه های آفتابگردان، سبوس (گندم، برنج و جو)، خاویار، میگو و آجیل. البته مقدار سلنیوم مواد غذائی گیاهی به مقدار سلنیوم خاکی که در آن روئیده اند بستگی دارد.
استفاده از مکمل های سلنیوم مطمئن ترین روش تامین این عنصر است، اما انواع مختلفی از این مکمل ها در بازار مصرف وجود دارند. مکمل های سلنیوم بصورت سلنیوم مخمر، سلنومتیونین، سلنیت یا سلنات عرضه میشوند. سلنیت و سلنات فرم های معدنی سلنیوم هستند. مصرف فرم های آلی سلنیوم یعنی مخمر سلنیوم و سلنومتیونین ایمن تر و جذب راحت تری دارند. در حقیقت، به دلیل فراهمی زیستی بهتر، مصرف فرم های آلی سلنیوم تنها راه افزایش سلنیوم بدن است.
با وجود اینکه تحقیقات نشان داده مصرف روزانه تا 1600 میکروگرم سلنیوم به خوبی توسط بدن تحمل شده و عوارض جانبی ندارد، غالب متخصصین مصرف روزانه 200 میکروگرم را توصیه میکنند.
سلنومتیونین با میزان جذب بیش از 90%، بهترین فراهمی زیستی در میان مکمل های سلنیوم را دارد وبهترین گزینه برای مصرف طولانی مدت سلنیوم است. این مکمل کاملا آلی و عاری از مخمر است.
• آیا مصرف مکمل های سلنیوم در افرادی که کمبود این عنصر یا مشکلات غده تیروئید ندارند، اشکالی دارد؟
استفاده از مکمل های سلنیوم منحصر به کمبود آن، اختلالات تیروئید یا نقص سیستم ایمنی نمیباشد. دوزهای درمانی سلنیوم برای جوانان و سالمندان، حتی با سطح سلنیوم طبیعی، مفید است. سلنیوم در تنظیم سطوح طبیعی تستسترون و استروژن کمک کرده و یک عنصر مفید در داشتن قدرت باروری سالم است. سلنیوم به دفع چربی ها و فسفولیپیدها، عوامل موثر در افزایش کلسترول خون، کمک میکند. افراد دچار افسردگی و اختلالات خلق و خوی معمولا با کاهش سلنیوم بدن روبرو هستند. و بالاخره، مکمل های سلنیوم اثرات مهارکنندگی قوی بر علیه سلول های سرطانی دارند و خطر ابتلا به انواع سرطان ها (پروستات، سینه و رحم) را کاهش میدهند.
• عوارض جانبی افزایش بیش از حد سلنیوم چیست؟
سمیت با سلنیوم نادر است اما غلظت های خونی بسیار بالای آن (سلنوزیس) میتواند علائمی چون ناراحتیهای گوارشی، ریزش مو، لکه های سفید بر روی ناخن ها، خستگی و تحریک پذیری را به همراه داشته باشد.
• تداخلات احتمالی سلنیوم و داروها
مصرف همزمان مکمل های سلنیوم با داروهای زیر حتما بایستی زیر نظر پزشک صورت گیرد:
٭سیس پلاتین (شیمی درمانی)
٭کلوزاپین
٭کورتیکوستروئیدهائی مانند پردنیزون
٭والپوریک اسید
داروهای ضد انعقاد (رقیق کننده های خون)== مصرف همزمان مکمل های سلنیوم با این داروها باعث افزایش خطر خونریزی میگردد:
٭کلوپیدوگرل
٭وارفارین
٭هپارین
٭آسپیرین
باربیتورات ها == سلنیوم موجب افزایش تداوم اثر آرامبخش این داروها در مدل حیوانی شده است:
٭بوتاباربیتال
٭مفوباربیتال
٭فنوباربیتال
٭سکوباربیتال
شیمی درمانی == سلنیوم در عین کاهش عوارض جانبی داروهای شیمی درمانی مانند سیس پلاتین، دوکسوروبیسین و بلئومایسین با قابلیت مبارزه با سرطان آنها هم تداخل میکند. مصرف همزمان مکمل های سلنیوم و داروهای شیمی درمانی بایستی زیر نظر و مشورت انکولوژیست صورت گیرد.
داروهای ضدکلسترول ==داروهای سیمواستاتین و نیاسین باعث کاهش کلسترول بد (LDL) و افزایش کلسترول خوب (HDL) در بیماران قلبی میشوند. مصرف همزمان آنتی اکسیدان ها، مثلا سلنیوم، با این داروها موجب تضعیف اثر آنها میشود.
قرص های خوراکی ضدبارداری ==برخی محققین معتقدند که در خانم های مصرف کننده قرص های ضدبارداری، سطح سلنیوم خون بالاست. مصرف همزمان بایستی زیر نظر پزشک باشد.
املاح طلا ==ممکن است با کاهش سلنیوم بدن موجب بروز علائم کمبود سلنیوم شوند.